مقایسه روانپزشک و روانشناس
مقایسه کامل متخصص مغز و اعصاب، روانپزشک و روانشناس
راهنما کاربردی برای انتخاب درست میان سه حوزه مهم سلامت روان و مغز
بیشتر افراد زمانی که دچار سردردهای مکرر، اضطراب طولانی مدت، مشکل خواب یا افت تمرکز میشوند، نمیدانند باید سراغ چه کسی بروند. مشکل گاهی جسمی است، گاهی روانی است و گاهی ترکیبی از هر دو. درست در همین نقطه است که سه گروه متخصص نقش پیدا میکنند: متخصص مغز و اعصاب، روانپزشک و روانشناس. هر کدام بخشی از پازل سلامت روان و مغز را پوشش میدهند و شناخت شباهتها و تفاوتهای کار آنها باعث میشود روند درمان سریعتر و دقیقتر پیش برود، به عبارتی آگاهی کامل از تخصص هر کدام از آنها و کمکی که میتوانند به ما بکنند باعث مدیریت زمان و هزینه ما میشوند. به همین منظور ابتدا هر کدام از این تخصصها را معرفی خواهیم کرد و سپس به مقایسه آنها میپردازیم.
متخصص مغز و اعصاب کیست؟
متخصص مغز و اعصاب یا نورولوژیست پزشکی است که سالها صرف شناخت عملکرد مغز، نخاع و اعصاب کرده است. کار او تشخیص و درمان بیماریهایی است که منشأ کاملا جسمی دارند. یعنی جایی که ساختار یا عملکرد فیزیکی سیستم عصبی دچار مشکل شده است.
نمونه بیماریها و مشکلاتی که نیاز به بررسی نورولوژیست دارد عبارتند از:
- سردردهای میگرنی یا سردردهای ناگهانی شدید
- تشنج، صرع یا علائم شبه تشنج
- بیحسی یا گزگز دست و پا
- مشکلات حسی و حرکتی
- پارکینسون، ام اس و بیماریهای تحلیل برنده عصبی
- سکته مغزی
- سرگیجه و اختلالات تعادل
- اختلالات حافظه با منشا جسمی
- آسیبهای عصبی ناشی از دیابت یا ضربه و تصادف
ابزارها و روشهای تشخیص که نورولوژیست از آن استفاده میکند عبارتند از معاینه عصبی، ام آر آی، سی تی اسکن، نوار مغز، نوار عصب و عضله و آزمایشهای تخصصی. همچنین درمانی که معمولا نورولوژیست از آن استفاده میکند شامل دارو و روشهای توانبخشی است.
روانپزشک کیست؟
روانپزشکی هم یکی از تخصصهای حوزه پزشکی است اما حوزه فعالیت روانپزشک رفتار، افکار و احساسات است. روانپزشک اختلالات روانی را ارزیابی و درمان میکند و میتواند دارو تجویز کند. به عبارتی روانپزشک هم به جنبههای زیستی و هم به زمینههای روانی و اجتماعی مشکل توجه دارد.
مشکلات و اختلالاتی که روانپزشک درمان میکند، عبارتند از:
- افسردگی در درجات مختلف
- اضطراب، حملات پنیک و نگرانیهای شدید
- وسواس فکری و عملی
- اختلال دوقطبی
- توهم، هذیان و اختلالات روانپریشی
- اختلالات خواب شدید
- مشکلات ناشی از مصرف مواد
- اختلالات رفتاری شدید در کودکان
- اختلالات توجه و تمرکز مانند ADHD
روشهای تشخیصی و درمانی که روانپزشک استفاده میکنند عبارتند از گفتوگو، بررسی شرح حال و گاهی تستهای روانشناختی. درمان نیز میتواند شامل دارو، رواندرمانی یا ترکیبی از هر دو باشد. در موارد شدید، روانپزشک میتواند ارجاع به بستری، پیگیری منظم یا همکاری با روانشناس را پیشنهاد دهد.
روانشناس کیست؟
روانشناس پزشک نیست، اما متخصص رفتار، ذهن و روابط انسانی است. روانشناس از طریق گفتوگو، ارزیابیهای روانشناختی، تستها و روشهای درمانی مختلف مثل رفتار درمانی، درمان شناختی، خانواده درمانی و درمانهای مبتنی بر پذیرش، به فرد کمک میکند. تمرکز اصلی روانشناس بر آموزش مهارت، اصلاح الگوهای فکری، مدیریت احساسات و تغییر رفتار است.
مشکلاتی که روانشناس بهترین گزینه برای آنها است، عبارتند از:
- اضطراب خفیف یا متوسط
- مشکلات ارتباطی با همسر، خانواده یا محیط کار
- استرس طولانی
- کاهش اعتماد به نفس یا احساس ناتوانی
- تعارضهای زناشویی و مشکلات زوجین
- مدیریت خشم
- مشکلات تربیتی و رفتاری کودکان
- افسردگی خفیف یا متوسط
- وسواس در درجاتی که هنوز شدید نشده
- سوگ، شکست عاطفی یا تجربههای استرسزا
نقش روانشناس در درمان این است که به فرد کمک میکند افکار ناکارآمد را بشناسد، مهارتهای ارتباطی و هیجانی را تقویت کند و سبک زندگی سالمتری بسازد. در بسیاری از موارد درمان دارویی به تنهایی کافی نیست و رواندرمانی مسیر بهبودی را کامل میکند.
شباهتهای این سه تخصص چیست؟
- هر سه در سلامت روان و مغز نقش اساسی دارند.
- همه آنها میتوانند به تشخیص درست و مدیریت بهتر علائم کمک کنند.
- گاهی لازم است درمان چندبعدی باشد و فرد به بیش از یک متخصص مراجعه کند.
- هدف نهایی در هر سه حوزه ارتقای کیفیت زندگی فرد است.
تفاوتهای اصلی این تخصصها در چیست؟
- نوع آموزش
نورولوژیست پزشک است و در بیماریهای جسمی سیستم عصبی تخصص دارد.
روانپزشک نیز پزشک است و در درمان اختلالات روانی تخصص دارد.
روانشناس کارشناس ارشد یا دکترای روانشناسی دارد و روی رفتار، ذهن و اختلالات روانی کار میکند، اما تخصص آن رواندرمانی است.
- نوع مشکلات
نورولوژیست با مشکلات جسمی و عصبی سروکار دارد
روانپزشک با اختلالاتی که بر افکار، احساسات و رفتار اثر میگذارند، و تشدید شده یا مزمن هستند سروکار دارد.
روانشناس با مسائل هیجانی، رفتاری، ارتباطی و شخصیتی و اختلالات که بر افکار، احساسات و رفتار اثر میگذارند، اما شدت آنها خفیف یا متوسط است سروکار دارد.
- روش درمان
نورولوژیست از دارو و روشهای تخصصی پزشکی استفاده میکند.
روانپزشک از دارو و رواندرمانی استفاده میکندو
و روانشناس از رواندرمانی بدون دارو استفاده میکند.
در بسیاری از موارد روانشناس و روانپزشک کنار هم کار میکنند. برای نمونه فردی که افسردگی دارد ممکن است هم نیاز به دارو و هم نیاز به رواندرمانی داشته باشد.
چه زمانی باید به هر کدام از این متخصصها مراجعه کنیم؟
مراجعه به متخصص مغز و اعصاب در صورتی نیاز است که علائم شما به شکل ناگهانی ظاهر شده یا همراه با اختلالهای جسمی است، به عنوان مثال سردردهای شدید و پایدار، بیحسی ناگهانی، ضعف یا افت ناگهانی قدرت عضلانی، اختلال در گفتار یا دید، تشنج، سرگیجههای غیرعادی، لرزش شدید یا مشکلات حرکتی و… .
مراجعه به روانپزشک زمانی ضرورت دارد که شدت علائم روانی از حد معمول بیشتر شده یا عملکرد فرد را مختل کرده بهتر است، مثل غم عمیق و طولانی، نگرانی شدید و حملات اضطراب، بیخوابی مزمن، افکار آسیب به خود، توهم یا هذیان، نوسانات خلقی شدید، وسواس شدید و… .
مراجعه به روانشناس در مواردی که مشکل به مهارت، رفتار یا هیجان مربوط است و هنوز به مرحله شدید نرسیده بهترین گزینه است، مواردی مانند مشکلات ارتباطی، استرس طولانی، تعارضهای خانوادگی، مدیریت احساسات، خودانتقادی شدید، مشکلات زناشویی،یادگیری مهارتهای فرزندپروری و… .
به عبارتی باید گفت که اگر بخواهیم یک سلسله مراتب برای مراجع به روانشناس و روانپزشک در نظر بگیریم، باید گفت که در صورتی بروز مشکل یا نیاز به مشورت با یک متخصص، ابتدا بهتر است به یک روانشناس مراجعه کنید تا در صورت نیاز شما را به روانپزشک ارجاع دهد و در غیر این صورت، جلسات مشاوره خود را با روانشناس ادامه دهید.
جمع بندی
شناخت نقش هر یک از این سه متخصص باعث میشود فرد سردرگم نشود و زودتر مسیر درست را پیدا کند. نورولوژیست برای مشکلات جسمی عصبی است. روانپزشک برای اختلالات روانی متوسط تا شدید است. روانشناس برای گفتوگو درمانی، مهارت آموزی و مدیریت مشکلات رفتاری و هیجانی یا اختلالاتی که مزمن و شدید نشدهاند، مناسب است.
اگر نوع علائم مشخص نیست، مراجعه اولیه به روانشناس میتواند مسیر را روشن کند. در نهایت درستترین انتخاب مراجعه به متخصصی است که علائم شما را بهتر توضیح میدهد و میتواند روند درمان را هدفمند پیش ببرد.
منابع:
Accorroni A, «The Interdisciplinary Synergy Between Neurology and Psychiatry», Clin. Transl. Neurosci. 2025, 9(1):18. DOI:10.339/ctn9010018
Koliatsos V.E., «Neuropsychiatry: Definitions, Concepts, and Patient Types», Neuropsychiatry (2020).
Sievert D., “Psychologist vs. Psychiatrist – What is the difference?”, UCLA Health, 22 May 2023. (medschool.ucla.edu)
Neurological vs Psychological – A Closer Look at Neurologists and Psychiatrists”, Brain & Spine Center blog, 21 March 2024.